Trzy strumienie dzogczen

Fragment Bru-sgom rGyal-ba g.yung-drung, Etapy medytacji A-Khrid. Praktyka dzogczen w tradycji bon, Warszawa (Związek Garuda Polska) 1998

Bonpo wyróżniają nie jedną lecz aż trzy oddzielne tradycje dzogczen, które są uważane za całkiem odmienne, przynajmniej jeśli chodzi o własne linie przekazu nauk. W tradycyjny, tybetańsko skrótowy sposób zostały one nazwane Adzognjen Sum (a rdzogs snyan gsum) (Karmay 1975a, str.215):

1. Atri (a khrid), "System wiodący ku Absolutowi (=A)".
2. Dzogczen (rdzogs chen), "Wielka Doskonałość".
3. Szangszung Njendziu (zhang zhung snyan rgyud), "Ustna Tradycja z Siang Siung".

Pokrótce omówię drugą i trzecią z nich, zanim szczegółowo zajmę się pierwszą.
Mniej zbadaną niż pozostałe jest tradycja zwana prosto Dzogczen (rdzogs chen). Jej podstawowy tekst Dzogczen Jangtse Longczen (rdzogs chen yang rtse'i klong chen) został odnaleziony przez odkrywcę duchowych skarbów (gter ston) Szotona Ngodruba Dragpę (gzhod ston dngos grub grags pa) w roku 1088, jako część "skarbu" (gter ma) zwanego Lhodrangma (lho brang ma) czyli "Skarb odkryty w świątyni Khomthing (khom mthing) w miejscowości Lhodrang (lho brang)" (Karmay 1972, str.154-156). Istnieje tu wyraźny, bardzo silny związek z tradycją dzogczen szkoły njingmapa, gdyż lama Szoton (gzhod ston) jest ważnym tertonem (gter ston) ("odkrywcą") w tradycji njingmapy, choć pod imieniem Drubthob Ngodrub (grub thob dngos grub). Jest być może znaczące (choć to jedynie hipoteza), iż ten szczególny "Skarb" został znaleziony (zgodnie z podaniem) "ukryty za posągiem Wairoczany w Khomthing (khom mthing)" (Kvaerne 1971, str.230), jeśli weźmiemy pod uwagę ważną rolę jaką miał odegrać przy wprowadzaniu w ósmym wieku dzogczen do Tybetu buddyjski mnich Wairoczana; przynajmniej tak twierdzi tradycja późniejsza.
Tekst Dzogczen Jangtse Longczen (rdzogs chen yang rtse'i klong chen) jest przypisawany Njaczenowi Liszu Tagringowi (snya chen li shu stag rings), jednemu z adeptów (siddha), którzy zgodnie z tradycją bonpo byli aktywni w Tybecie podczas religijnych walk w ósmym wieku. Tekst jest zawarty w zbiorze Tendziur bonpo (T 225). Njaczen (snya chen) również ukrył tekst w świątyni Khomthing (khom mthing) a lama Szoton (gzhod ston) uważany jest za jego emanację (Karmay 1972, str.154).
Podstawowy tekst trzeciej z wymienionych tradycji cieszy się statusem kama (bka' ma) ("Należący do Słowa") czyli do nieprzerwanego przekazu ustnego, nie będąc ukrytym ani okrytym jako "skarb". Taki status co więcej implikuje iż nauki owe zostały pierwotnie wygłoszone przez Tonpę Szenraba (ston pa gshen rab) osobiście i są tym samym zawarte w zbiorze bonpo Kadziur (K 108). Tekst Szangszung Njendziu (Zhang zhung snayn rgyud) został ponoć przyniesiony z krainy Szangszung (zhang zhung) i wprowadzony do Tybetu przez siddhę Dzierpunga Nangszera Lopo (gyer spungs snang bzher lod po) w wieku ósmym. W latach ostatnich był on opublikowany dwukrotnie, wraz z biografią lamów linii przekazu napisaną przez Pa Tendziala Zangpo (spa bstan rgyal bzang po) (wiek piętnasty).
Warto zauważyć iż Bonpowie bez wahania zawarli teksty Dzogczen nie tylko w ich Tendziur lecz również w bonpo Kadziur: w obydwu zbiorach teksty te stanowią odrębne rozdziały i uważane są za manifestację najwyższych prawd i doktryn. (Kvaerne 1974, passim). Podczas gdy pewne teksty dzogczen zostały umieszczone w buddyjskim Tendziur (Tucci 1958, str. 122), a także pojedyncza tantra dzogczen obecna jest w buddyjskim Kandziur (Karmay 1975b), cała literatura njingmapów poświęcona dzogczen znajduje się poza tymi dwoma głównymi zbiorami, przede wszystkim w wielkich tekstach njinngmapy takich jak Wairo Dziubum (vairo rgyud 'bum), Njngme Dziubum (rnying ma'i rgyud 'bum) i również w Rinczen Terdzo (Rin chen gter mdzod).
Powracając w końcu do pierwszej ze wspomnianych tradycji Atri (a khrid), zajmiemy się nią bardziej szczegółowo. Są przynajmniej dwa powody by tak uczynić. Pierwszy jest praktyczny: pewna ilość pracy podstawowej została już wykonana a jej rezultaty opublikowane (Kvaerne 1973a), drugi zaś dotyczy metody: podstawowe teksty Atri (a khrid) nie należą do kamy (bka' ma) ani termy (gter ma) lecz zostały napisane przez konkretnych lamów których biografie są dostępne, tak więc można dokonać identyfikacji źródeł tradycji w oparciu o fakty.
Raz jeszcze powracamy do wieku jedenastego, który był kluczowym okresem formowania się tybetańskiego buddyzmu. Powstały wtedy różne szkoły i centra aktywności religijnej które stopniowo rozwijały się i przekształcały w tak zwane "sekty" jak również w religię bon w jej formie obecnej.
Twórcą Atri (a khrid) jest Meu Gongdzo Ritro Czenpo (rme'u dgongs mdzod ri khrod chen po), "Skarbiec Medytacji, Wielki Pustelnik z (rodziny) Meu (rme'u)", który żył w latach 1038-1096. Jest on uważany za osobę o wyjątkowej świętości i często określany po prostu jako dampa (dam pa), "święty". Ponieważ w innym miejscu opublikowałem tłumaczenie jego biografii, tutaj wspomnę jedynie kilka szczegółów z historii jego życia.
Porzuciwszy w młodości życie rodzinne w celu poświęcenia się religii, przebywał w otoczeniu różnych lamów i w końcu został wyświęcony na mnicha w wieku lat 24. Następnie żył jako pustelnik w różnych miejscach w swej rodzinnej prowincji w Tsang (gtsang), gromadząc wokół siebie wielu uczniów, których instruował i wyświęcał. Chociaż ułożył kilka tekstów dotyczących praktyki medytacji (na przykład: Gomrim (sgom rim), Kvaerne 1973, str. 33), cała jego energia poświęcona była samej praktyce medytacji a nie aktywnościom literackim. Będąc młodym człowiekiem nie wahał się przed porzuceniem studiów scholastycznych. Tak też w jego biografii czytamy, iż po okresie pobierania nauk u dwóch lamów;

Zastanawiając się głęboko, pomyślał: "Jeśli chodzi o tych dwóch, będą spełniać swe funkcje opatów, tak więc nauczanie Słowa będzie dobrze ustanowione. Jednak dla mnie nie ma w tym pożytku. Ja pragnę duchowej realizacji (dge sbyor), która wynika z pełnego zrozumienia (ezoterycznego) Znaczenia Słowa" (Kvaerne 1973, str. 31)

Podkreśla się w biografii ciągłość jego praktyki medytacyjnej lecz również moce nadprzyrodzone, które były jej rezultatem:

Po przejściu wszystkich poziomów jednocześnie (sa thams cad dus gcig la non nas) wzleciał on w niebo. Przechodził poprzez góry bez żadnej przeszkody. Twarda skała stała się podobna do gliny i mistrz pozostawił w niej wyraźne odciski swoich stóp i dłoni w Dragczang Thagmo (brag spyang thag mo). (ibid. str. 32)

Jego uczeń, Gomczen Barła (sgom chen 'bar ba) stanowi zapewne najbardziej kolorową i niekonwencjonalną osobowość wśród lamów Atri (a khrid). Odrzucił on światowe życie w sposób pełen impetu (a może ironii?) tuż po spotkaniu swojego przyszłego guru. Było to impulsywne i dlań typowe:
Po przybyciu na brzeg rzeki Njangczu (nyang chu) narodziło się w nim gwałtowne obrzydzenie do samsary. Wyrzucił wtedy spodnie i plecak do wody, mówiąc: "Idźcie precz ! Płyńcie w dół, gdyż ja stąd idę ku górze - okres naszego współżycia był (zbyt) długi". (ibid. str. 37)
Gdy został już uczniem Gongdzo (dgongs mdzod) nastąpił okres trzech lat, w czasie których bez sukcesu dążył do duchowego urzeczywistnienia (dge sbyor) zaś jego wielka frustracja rosła z powodu niechęci jego guru do udzielania mu duchowych wskazówek. Potem osiągnął urzeczywistnienie w nadzwyczajny sposób, poprzez nagły, gwałtowny ruch fizyczny:
Następnie pewnego dnia lama zawołał go i poszli na trawiaste trzęsawisko. Wtedy on (czyli: guru Gongdzo (dgongs mdzod)) rzekł: "Barła! Mówi się, że w młodości byłeś bardzo silny, skocz no tutaj!" Barła posłuchał - poślizgnął się i upadł, jego ciało gwałtownie uderzyło o ziemię. W tej chwili powstało gwałtowne urzeczywistnienie, śmiał się i płakał bez przerwy. (ibid. str. 39)
Reszta jego życia wyglądała dość konwencjonalnie. Składała się głównie z nauczania, dawania jałmużny oraz ukazywania różnych mocy nadprzyrodzonych. Warto może zauważyć, iż nie przyjął on święceń lecz pozostał człowiekiem świeckim i "przejawiał wielki szacunek w stosunku do mnichów". Zmarł w wieku lat siedemdziesięciu sześciu (ibid.str.40).
Trzeba wspomnieć trzeciego lamę z linii Atri (a khrid); to Druczen Dzialła Jungdrung (bru chen rgyal ba g.yung drung) (1242-1290). Jest on typowym mnichem-uczonym, adeptem szerokiego zakresu dyscyplin, aktywnym jako nauczyciel i pisarz lecz jednocześnie wybornym w sztuce medytacji. W jego biografii wyróżnijmy dwa punkty: po pierwsze, figuruje on również w duchowej linii przekazu Ustnych Nauk Szangszung; po drugie zaś, jest autorem podstawowego, autorytatywnego tekstu tradycji Atri (a khrid) - Mengag Triczi Rimpa Laglen Thuntsam Dangczepa (man ngag khrid kyi rim pa lag len thun mtshams dang bcas pa), zwykle nazywanego: Atri Thuntsam Czonga (a khrid thun mtshams bco lnga), - "Piętnaście Okresów Atri". Nasze badania systemu Atri opierać się będą na tym właśnie tekście. Stanowi on, wraz z kilkoma tekstami towarzyszącymi oraz auto-komentarzem, bardzo autorytatywny zbiór zawarty w Tendziurze bonpo (T 284). Tekst ten to typowe dzieło systematyzujące i kodyfikujące. W kolofonie znajdujemy zapis (str. 115 1.6) iż jest "zgodny z praktyką lamy Gongdzo (dgongs mdzod)". Tekst ten jednak z pewnością miał poprzedników - wiemy iż wcześniejszy tekst pod tytułem Jeru Atri Czenmo (gyas ru'i a khrid chen mo) był ułożony przez Drogona Jorpo Mepala ('gro mgon gyor po me dpal) (1134-68) (Kvaerne 1973, str.24). Wciąż też przyciągał i przyciąga uwagę lamów bonpo aż do naszych czasów, czego dowodzą komentarze napisane przez Szardzę Trasziego Dzialtsena (shar rdza bkra shis rgyal mtshan) (1859-1935).

Per Kvaerne

Tłumaczenie: Maciej Magura Góralski (Opal Lotenpa